Dat Pijnacker en Nootdorp in de Tweede Wereldoorlog belangrijk waren voor het verzet in Amsterdam en Rotterdam is wellicht een wat minder bekend feit, maar daardoor niet minder waar. Het Distributiekantoor in Pijnacker heeft hierin een grote rol vervuld.
Wet tegen prijsopdrijving
Al vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was er schaarste aan allerlei levensmiddelen, brandstoffen en goederen. Zodoende was veel hiervan alleen te koop via bonkaarten. Deze werden verstrekt via distributiekantoren. Op 24 juni 1939 werd de Prijsopdrijvings- en Hamsterwet aangenomen en werd zodoende het Centraal Distributiekantoor (CDK) ingesteld. Dit was belast met de distributie van levensmiddelen in tijden van schaarste en had als neventaak het voorkomen van prijsopdrijving en hamsteren. Later kwam ook o.a. textiel op de bon.
Omdat alleen officieel ingeschreven burgers aan bonnen konden komen, werd het onderduikers moeilijk gemaakt. Zodoende heeft het verzet bij regelmaat kantoren overvallen.
Regionaal Distributiekantoor
In Pijnacker was een regionaal kantoor dat niet alleen de inwoners van Pijnacker voorzag, maar ook de omliggende dorpen Nootdorp, Berkel en Rodenrijs, Bergschenhoek en Bleiswijk. Eerst was dit gevestigd aan het Emmapark, nabij de Kerkweg, en later boven in het Parochiehuis op de Oostlaan. Aldaar werkten zo’n tien mensen, waarvan er enkelen gedurende de oorlogsjaren aan het verzet zouden deelnemen.
Overval hoofdstedelijk Bevolkingsregister
Hoofd van het Distributiekantoor was de uit Voorburg afkomstige Cor Barentsen. Hij maakte deel uit van een verzetsgroep die op 27 maart 1943 verkleed als politieagent het hoofdstedelijke bevolkingsregister overviel en in brand zette. Hoewel de brand te klein van omvang was, heeft de brandweer expres te veel water gebruikt om alsnog het beoogde doel enig effect te geven. Helaas werd hij met elf anderen gefusilleerd op 1 juli 1943. Tot die verzetsgroep behoorden ook Frieda Belinfante, Willem Sandberg en Martinus Nijhoff. Zij wisten onder te duiken en de oorlog te overleven. Ook een andere ambtenaar van het Distributiekantoor Pijnacker, administrateur Napoleon van Hemmen, werd opgepakt op 23 oktober 1943. Hij belandde via kamp Vught in het concentratiekamp Dachau alwaar hij is overleden op 16 februari 1945. Helaas is er nagenoeg niets terug te vinden over zijn verzetsdaden. Ook Cor de Roos, kassier van het Distributiekantoor (die opvolger van Barentsen was geworden), werd opgepakt, maar heeft Dachau overleefd.
Ben Horsthuis en Ben Beukema
Ben Horsthuis (1918-1998), die er boekhouder was, wist dat het Pijnackerse kantoor bij de Duitsers onder een vergrootglas lag nadat eerst Barentsen en later Van Hemmen en De Roos waren opgepakt. Daarbij komt dat enkele maanden later, op 23 juni 1944, een overval gepleegd werd op het Distributiekantoor. De overvallers hadden zich voorgegeven van de Rijksverkeersinspectie te zijn. Dat bracht Ben Beukema (1917-1980), gemeenteambtenaar in Nootdorp, wellicht op het idee om in september een soort overval te willen plegen, zo had hij bij Horsthuis aangegeven. Beukema schuwde het gewapende verzet niet. Hij was ook verspreider van de illegale krant Trouw. die sinds januari 1943 verscheen.
Horsthuis had een andere manier gevonden om het verzet te dienen. Hij had de sleutel van de kluis en besloot op 2 november 1944 alle bonnen onopgemerkt mee te nemen in zijn fietstas. Het was zoveel dat hij daar zelfs vier keer voor moest rijden. Samen met o.a. Ben Beukema bracht hij al die bonnen bij ene Van der Jagt aan de Stadhoudersweg in Rotterdam. Zij moesten natuurlijk direct onderduiken.
Spoorwegstaking
De bonnen waren zeer welkom, mede vanwege de extra groep die net had moeten onderduiken: spoorwegpersoneel. De Spoorwegstaking waaraan in september, gelijktijdig met Operation Market Garden, 30.000 personeelsleden van de NS gehoor gaven, zorgde mede ervoor dat in de Randstad schaarste aan voedsel kwam.
In het najaar van 1944 werd het zuiden van Nederland bevrijd en kwam de Geallieerde opmars tot stilstand tijdens de slag om Arnhem. De Duitsers meenden dat een verdere invasie zou plaatsvinden via Rotterdam. Zodoende werden de waterwegen naar Rotterdam geblokkeerd met schepen die tot zinken werden gebracht. Dit had echter ook tot gevolg dat de bevoorrading van voedsel werd bemoeilijkt, maar ook van brandstof. Vanuit het bevrijde Limburg werd er geen steenkool meer aangeleverd en represailles van de Duitse bezetter leidde tot ‘isolatie’ van de Randstad.
Hongerwinter
Die ‘isolatie’ zou een zwarte episode uit de Nederlandse geschiedenis tot gevolg hebben, bekend onder de naam Hongerwinter. Ongeveer vanaf eind oktober 1944 tot aan de bevrijding zou er grote schaarste zijn, met name in de steden in het westen van Nederland. Dit zorgde voor taferelen dat zelfs vuilnisbakken werden leeg geschrapt, mensen (meestal vrouwen en kinderen) uit de steden vele kilometers in de kou moesten lopen op zoek naar eten en hout tussen de tramrails werd gestolen. Tussen 20.000 en 25.000 mensen zijn gestorven door toedoen van deze ontberingen. Uiteindelijk werd -op 25 oktober 1944- ook in Pijnacker een centrale keuken in werking gesteld (ook wel genoemd ‘volkskeuken’).
Onderduikers
In het najaar van 1944 moest er voor het ondergedoken spoorwegpersoneel immers ook eten gevonden worden en waren dus bonnen via het verzet benodigd.
Aangezien Horsthuis en Beukema met hun actie zoveel bonnen hadden, is dit in de omgeving Rotterdam een belangrijke aanvulling geweest voor hulp aan onderduikadressen, waar veelal Joden, politieke tegenstanders, Arbeiteinsatz-weigeraars en spoorwegpersoneel gebruik van moesten maken om te overleven.
Na de oorlog is Horsthuis een bekend illustrator geworden en Beukema werd in 1968 burgemeester in ’s Gravenmoer.
Bronvermelding:
met dank aan Marika Horsthuis, Margot van Hemmen en Jan Timmer.
Historiek – De Hongerwinter van 1944-1945
NIOD verslagen LO-LKP afd. Rotterdam
Uit het boek Pijnacker: een terugblik. Interview met Ben Horsthuis in 1995 door Jan Wenteler.
Het NPN (Natuurlijk Pijnacker-Nootdorp) magazine is gratis af te halen bij o.a. Plus in Pijnacker, Jumbo in Nootdorp en Jotronics in Delfgauw.
